QUAÙ TRÌNH HÌNH
THAØNH TOÄC NGÖÔØI VAØ SÖÏ PHAÂN BOÁ NGÖÔØI CHAÊM ÔÛ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
Vieät
Ngöôøi Chaêm laøm moät trong 54 daân toäc anh em
ñang sinh soáng taïi Vieät
Chính söï xaùo troän cuûa caùc giai ñoaïn lòch
söû vaø ñòa baøn cö truù laïi bò phaân boá caùch bieät nhau veà ñieàu kieän ñòa
lyù vaø moâi tröôøng xaõ hoäi neân ñaëc ñieåm lòch söû vaø vaên hoùa cuûa toøan
boä coäng ñoàng daân toäc Chaêm ngaøy nay khoâng ñöôïc ñoàng nhaát maø mang
tính ñaëc thuø rieâng cho töøng khu vöïc ñòa phöông khaùc nhau, trong ñoù coäng
ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh laø tröôøng hôïp ñieån hình.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh thuoäc moät trong nhöõng
vuøng kinh teá troïng ñieåm cuûa caû nöôùc, moät ñoâ thò coù soá daân taäp
trung ñoâng nhaát nöôùc vaø cuõng laø moät trong nhöõng trung taâm chính trò,
xaõ hoäi vaø vaên hoùa quan troïng trong caû nöôùc, ñoàng thôøi laø ñoâ thò
taäp trung nhieàu cö daân coù nguoàn goác toäc ngöôøi raát ña daïng cuøng cö
truù, trong ñoù noåi baät nhaát laø cö daân coäng ñoàng ngöôøi Vieät, Hoa,
Khmer, Chaêm[3].
Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa UNDP naêm 2001 trong gMöùc soáng trong thôøi
kyø buøng noå kinh teá Vieät Namh thì: Yeáu toá daân toäc (ngoïai tröø Vieät
vaø Hoa) coù aûnh höôûng chính ñeán ngheøo ñoùi ôû Vieät Nam, caùc hoä thuoäc
caùc daân toäc thieåu soá coù xaùc suaát trôû thaønh hoä ngheøo laø 32%, nhöng
xaùc suaát trôû thaønh hoä giaøu chæ coù 8%. Vieäc phaùt trieån kinh teá – xaõ
hoäi khoâng ñoàng boä giöõa caùc toäc ngöôøi neáu coù seõ laøm caûn trôû böôùc
phaùt trieån chung cuûa caû thaønh phoá, do vaäy tìm hieåu caùc yeáu toá lieân
quan ñeán toäc ngöôøi Chaêm laø heát söùc caàn thieát ñeå coù theå coù nhöõng
bieän phaùp, chính saùch phaùt trieån phuø hôïp hôn[4].
Toäc ngöôøi Chaêm laø moät trong nhöõng daân toäc
coù maët khaù sôùm ôû ñoâ thò Saøi Goøn – thaønh phoá Hoà Chí Minh. Trong quaù
trình phaùt trieån toäc ngöôøi cuûa mình, daân toäc Chaêm cuõng traûi qua
nhieàu bieán ñoäng lòch söû vaø cuõng ñaõ töøng hình thaønh nhöõng ñoâ thò vaø
caûng thò noåi tieáng trong quaù khöù[5].
Trong ñieàu kieän phaân boá daân cö xa caùch vôùi
coäng ñoàng goác, ñoàng thôøi laïi chòu taùc ñoäng, aûnh höôûng nhieàu luoàng
vaên hoùa khaùc, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ hình
thaønh neân moät baûn saéc rieâng mang ñaäm tính chaát ñòa phöông ñaõ goùp
phaàn laøm ña daïng vaø phong phuù nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa vaø con ngöôøi
thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ñaëc tröng vaên hoùa naøy ñöôïc theå hieän roõ neùt
nhaát thoâng qua hoaït ñoäng kinh teá, toå chöùc xaõ hoäi vaø sinh hoaït toân
giaùo tín ngöôõng.
Ngaøy nay, beân caïnh coäng ñoàng ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa, ngöôøi
Khmer, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ trôû thaønh boä phaän cö daân chính
mang nhieàu neùt vaên hoùa ñaëc saéc khoâng theå thieáu ñöôïc trong sinh hoaït
chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vì
vaäy, chuùng ta caàn nghieân cöùu moät caùch saâu saéc hôn nöõa veà nguoàn
goác, lòch söû hình thaønh vaø caùc yeáu toá caáu thaønh coäng ñoàng ngöôøi
Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh noùi rieâng vaø caùc coäng ñoàng daân cö daân
toäc cö truù ôû vuøng ñaát Gia Ñònh
– Saøi Goøn – Thaønh phoá Hoà Chí Minh xöa vaø nay noùi chung. Coù nhö theá,
chuùng ta môùi coù nhöõng cöù lieäu khoa hoïc chính xaùc vaø phong phuù ñeå
giuùp cho vieäc hoaïch ñònh caùc chuû tröông, thieát laäp caùc chöông trình
haønh ñoäng ñeå xaây döïng thaønh phoá Hoà Chí Minh trôû thaønh moät thaønh
phoá vaên minh hieän ñaïi, xöùng ñaùng laø moät trung taâm kinh teá, vaên hoùa,
khoa hoïc kyõ thuaät lôùn cuûa ñaát nöôùc.
Quaù trình hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû
thaønh phoá Hoà Chí Minh
Khi nghieân cöùu moät coäng ñoàng toäc ngöôøi taïi moät ñòa baøn cuï
theå, chuùng ta khoâng theå khoâng nghieân cöùu veà lòch söû coäng cö cuûa toäc
ngöôøi ñoù. Noù laø chìa khoùa giuùp ta giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà ñöông
ñaïi, nhìn nhaän caùc vaán ñeà kinh teá, xaõ hoäi moät caùch saâu saéc, toaøn
dieän vaø coù tính lòch söû.
Coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí
Minh laø moät daân toäc ñaõ töøng coù moät thôøi kyø toàn taïi nhaø nöôùc vaø quoác
gia rieâng. Ñoù laø vöông quoác Champa. Trong quaù trình toàn taïi, vöông quoác
Champa luoân ñoái ñaàu chieán tranh vôùi nhieàu quoác gia laân bang nhö Trung
Quoác, Khmer phía Nam, Java phía Ñoâng vaø caû Trung Quoác ôû caùc cöûa bieån,
Ñaïi Vieät phía Baéc vaø Trung Quoác, Xieâm ôû phía Taây taùc ñoäng ñeán söï
bieán ñoåi ñôøi soáng kinh teá – xaõ hoäi – vaên hoùa moät caùch saâu saéc.
Ñaëc bieät naêm 1471, trong ñôït taán coâng cuûa quaân Ñaïi Vieät vaøo thaønh
Vijaya, vöông quoác Champa khoâng coøn moät quoác gia thoáng nhaát maø bò chia
thaønh ba tieåu quoác: Chieâm Thaønh, Hoùa Anh vaø Nam Phan. Töø ñoù, phaàn
lôùn cö daân Champa ñaõ phieâu baïc khaép nôi. Naêm 1692, cuoäc xung ñoät
Champa vôùi Chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng trong. Keát quaû, Chuùa Nguyeãn laáy ñaát
Phan Rang, Phan Rí, laäp neân huyeän Yeân Phuùc vaø Hoøa Ña. Sau söï kieän
naøy, caû hoaøng toäc Champa vaø daân chuùng ñaõ chuyeån cö sang Campuchia.
Ñeán naêm 1699, ngöôøi Chaêm theo Nguyeãn Höõu Caûnh veà cö truù ôû vuøng Taây
Ninh. Naêm 1833, ngöôøi daân uûng hoä theo Leâ Vaên Khoâi. Vì lyù do naøy, HLeâ
Vaên Khoâi noåi daäy choáng Minh Maïng ôû vuøng Phan Rang, Phan Rí, Phan
Thieát coù söï uûng hoä ngöôøi
Chaêm taïi ñaây. Vua Minh Maïng ra leänh ñaøn aùp nhöõng ngöôøi theo Leâ Vaên
Khoâi, trong ñoù coù ngöôøi Chaêm, ngöôøi Chaêm laïi phaûi boû xöù ñi qua Thaùi
Lan, Maõ Lai, Inñoâneâxia, Aû raäpc. Hoï theo toân giaùo Islam vì theá caùc
phong tuïc taäp quaùn ñeàu phaûi tuaân thuû theo caùc ñieàu luaät trong giaùo
lyù Islam, cho neân hieän nay coäng ñoàng ngöôøi Chaêm naøy trôû neân xa laï
vôùi daân toäc Chaêm ôû khu vöïc mieàn Trung[6].
Ñeán giöõa theá kyû XIX, vôùi leänh chieâu an cuûa vua Thieäu Trò (1940) hoï
hoài höông veà phaàn lôùn ôû Chaâu Ñoác.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø thaønh phoá lôùn nhaát caû nöôùc vôùi
dieän tích laø 2.090 km2, daân soá laø 5.449.217 ngöôøi[7]. Ngöôøi
Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh hieän nay laø moät boä phaän cuûa nhoùm coäng
ñoàng töø Chaâu Ñoác An Giang. Hoï ñeàu laø nhöõng tín ñoà Islam. Sau naêm
1945, do quaù trình chieán tranh, xung ñoät toân giaùo vaø thieân tai neân
buoäc hoï phaûi rôøi boû queâ höông ñi nôi khaùc sinh cô laäp nghieäp. Töø
Chaâu Ñoác, ngöôøi Chaêm ñaõ ñi khaép nôi ôû Nam Boä nhö Taây Ninh, Ñoàng Nai,
Soâng Beán Ngheùc vaø nhieàu nhaát taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh[8].
Vaøo thôøi gian ñaàu, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm
chuyeån cö vaøo thaønh phoá Hoà Chí Minh khoâng nhieàu. Trong thôøi naøy hoï
soáng chuû yeáu baèng ngheà buoân baùn. Hoï thöôøng duøng thuyeàn chôû caùc
loaïi noâng saûn nhö ngoâ, thuoác laøo, ñaäu vaø caùc loaïi nguõ coác khaùc
cuøng vôùi caùc maët haøng tô luïa do chính hoï deät laáy chôû ñi baùn. Ñaët
bieät, töø naêm 1940 trôû ñi, hoï ñaõ duøng thuyeàn chôû luùa gaïo leân Saøi
Goøn – Chôï Lôùn buoân baùn. Nhöõng chuyeán thöông thuyeàn cuûa hoï chuû yeáu
thöôøng neo beán ôû doïc hai bôø soâng Beán Ngheù, Kinh Ñoâi, Kinh Teû, raïch
Oâng Lôùn, raïch Thò Ngheø. Theá nhöng, sau naêm 1945, do chieán tranh, thieân
tai vaø cuoäc khuûng hoaûng kinh teá theá giôùi, laøm cho coâng vieäc buoân
baùn cuûa hoï gaëp nhieàu khoù khaên neân buoäc hoï phaûi rôøi queâ höông ñi
tìm nôi khaùc laäp nghieäp, töø ñoù taïo laøn soùng di cö cuûa coäng ñoàng
ngöôøi Chaêm vaøo Saøi Goøn ngaøy caøng nhieàu hôn. Nhaát laø naêm 1948, khaùng
chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc ôû Vieät
Do aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng ñoâ thò, ngheà
nghieäp cuûa ngöôøi Chaêm coù nhöõng thay ñoåi ñaùng keå. hoaït ñoäng kinh teá
cuûa hoï nhìn chung chæ döøng laïi ôû trong khuoân khoå buoân baùn nhoû theo
phöông thöùc gbaùn haøng rongh. Khaùc vôùi ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa môû cöûa
hieäu vaø saïp haøng. Vôùi hình thöùc kinh doanh theo loái baùn haøng rong
naøy, chæ caàn coù moät soá maët haøng nhö vaûi voùc, quaàn aùo, giaøy deùp,
daàu thôm ñöôïc goùi ngoïn trong moät caùi tuùi vaûi roài saùng sôùm ñi baùn,
chieàu toái veà nhaø, vaø coù theå keát thuùc moät chuyeán kinh doanh (laøm
aên) trong moät ngaøy. Neáu loä trình cuûa chuyeán buoân baùn quaù xa, khoâng
theå ñi laïi trong moät ngaøy ñöôïc thì hoï coù theå ñi daøi hôn. Vì vaäy,
thöôøng keùo daøi töø 2 – 3 thaùng môùi veà naøh moät laàn. Ngoaøi vieäc buoân
baùn, ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh coøn coù moät soá caùch sinh
soáng hay ngheà nghieäp khaùc nhö baûo veä cô quan, xí nghieäp, laøm quaûn gia
cho ngöôøi nöôùc ngoaøi (chuû yeáu ngöôøi Malaysia, Aán Ñoä, Indonesia), chaïy
xe oâm, coâng nhaân, laøm hoà, may gia coângc Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, thì
ngheà thu huùt ñoâng ñaûo löïc löôïng Chaêm tham gia buoân baùn, coâng nhaân,
laøm hoà, laøm ngheà thuû coâng vaø may gia coâng. Coøn nhöõng ngheà baûo veä,
thôï saét, taøi xeá, xe oâmc thì ngöôøi Chaêm tham gia khoâng nhieàu. Vôùi keát
quaû treân laø do nguyeân nhaân hoï laøm vieäc trong caùc nhaø maùy, xí nghieäp
coù thu nhaäp vaø coâng vieäc oån ñònh hôn (thu nhaäp ít nhaát töø 800.000
ñoàng ñeán 1.000.000 ñoàng/thaùng); laøm hoà thích hôïp vôùi trình ñoä hoïc
vaán cuûa hoï, vaû laïi thaønh phoá ñang coù raát nhieàu coâng trình ñang xaây
döïng thieáu nhaân coâng; ngheà thuû coâng môùi ñöôïc phaùt sinh trong coäng
ñoàng Chaêm do quaù trình coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa nhö: ngöôøi
Chaêm ôû phöôøng 17 quaän Bình Thaïnh hoï chuû yeáu laøm vieäc trong hôïp taùc
xaõ maây, tre, laù Ba Nhaát. Coøn nhöõng coâng vieäc khaùc do ñoøi hoûi trình
ñoä, tay ngheà nhö thôï saét, thôï ñieän, thôï uoán toùc, kyõ thuaät vieân tin
hoïc hoaëc nhöõng ngheà coù thu nhaäp thaáp nhö taïp vuï, loät cuû haønh, baûo
veäc neân tyû leä lao ñoäng Chaêm tham gia taïi khoâng nhieàu.
Nhö vaäy, chuùng ta taïm keát luaän raèng coù 2
nguyeân nhaân daãn ñeán daân soá coäng ñoàng ngöôøi Chaêm taïi thaønh phoá Hoà
Chí Minh taêng: ñoù laø taêng cô hoïc vaø nhöõng hoä ngöôøi Chaêm leân laäp
nghieäp tröôùc sau ñoù hoï goïi nhöõng ngöôøi cuøng doøng hoï, cuøng ñoàng toäc
cuûa mình ñeán cuøng cö truù. Tính ñeán naêm 1964, toång soá ngöôøi Chaêm ôû
Saøi Goøn taêng leân ñaùng keå khoaûng 1.000 ngöôøi. Nhaát laø sau giaûi phoùng
naêm 1975, soá ngöôøi Chaêm caøng taêng leân moät caùch roõ reät, khoaûng 4.607
ngöôøi.[10] Nhöng
vaøo naêm 1979, ngöôøi Chaêm laïi giaûm moät caùch ñoät ngoät chæ coøn khoaûng
3.636 ngöôøi. Cho ñeán gaàn 10 naêm sau, daân soá coäng ñoàng Chaêm môùi coù
chieàu höôùng taêng trôû laïi. Naêm 1989, toång daân soá coäng ñoàng Chaêm taïi
thaønh phoá Hoà Chí Minh coù 3.636 ngöôøi; naêm 1991 coù khoaûng 4.504 ngöôøi
vaø naêm 1997 coù khoaûng 5.192 ngöôøi. Ñeán nay, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm cö
truù ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh voái soá daân 5.288 ngöôøi (2/2002). Qua soá
lieäu treân cho thaáy, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Vieät
Ña
soá ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh laø tín ñoà Hoài giaùo neân coäng ñoàng
raát ñoaøn keát, giuùp ñôõ laãn nhau. Trong thôøi gian ñaàu khi ñeán thaønh
phoá sinh soáng, soá daân cuûa coäng ñoàng Chaêm chöa ñöôïc nhieàu, chæ coù
moät soá hoä giaac1 beân caïnh caùc con keânh raïch. Cuoäc soáng luùc ñaàu voâ
cuøng khoù khaên, nhaát laø ñieàu kieän sinh hoïat tín ngöôõng toân giaùo. Ñeå
ñaùp öùng nhu caàu veà sinh hoaït tín ngöôõng toân giaùo, coäng ñoàng ngöôøi
Chaêm Islam ôû Chaâu Ñoác toå chöùc quyeân goùp tieàn baïc ñeå taïo kinh phí
xaây döïng ngoâi Thaùnh ñöôøng laøm nôi caàu nguyeän vaø sinh hoaït toân giaùo.
Maõi ñeán naêm 1950, ngoâi Thaùnh ñöôøng cuûa coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ñaàu
tieân ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh treân ñaïi loä Traàn Höng Ñaïo. Trong moãi
khu vöïc cö truù cuûa coäng ñoàng Chaêm Hoài giaùo ôû thaønh phoá Hoà CHí Minh
ñeàu coù moät thaùnh ñöôøng (masjid) hoaëc tieåu thaùnh ñöôøng (surau). Hieän
nay ñaõ coù 9 thaùnh ñöôøng vaø 5 tieåu thaùnh ñöôøng nhö vaäy, laøm cho thaønh
phoá naøy coù soá thaùnh ñöôøng vaø tieåu thaùnh ñöôøng Hoài giaùo nhieàu nhaát
so vôùi caùc tænh vaø thaùnh phoá
khaùc ôû nöôùc ta. Ñoàng thôøi kieán truùc cuûa caùc thaùnh ñöôøng ñaõ
goùp phaàn laøm cho khung caûnh kieán truùc thaønh phoá caøng theâm sinh ñoäng.
Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa ngöôøi Chaêm laø khoâng soáng rieâng reõ, maø soáng
taäp trung phaân boá xung quanh khu vöïc thaùnh ñöôøng. Thaùnh ñöôøng ñöôïc
trung taâm cuûa khu daân cö toäc ngöôøi chaêm, vì moïi sinh hoaït coäng ñoàng
toân giaùo cuõng nhö trong haønh leã haøng ngaøy ñeàu dieãn ra ôû thaùnh
ñöôøng.
Ñaëc bieät soáng gaàn ngöôøi Kinh, hoï giao löu
tieáp xuùc gaàn guõi vaø töông trôï nhau, hoï caøng hoøa nhaäp vaøo cuoäc soáng
vaø sôùm trôû thaønh moät coäng ñoàng ngaøy caøng phaùt trieån veà moïi maët.
Ngoaøi goác ngöôøi Chaêm ôû Chaâu Ñoác – An Giang, caùch ñaây hôn 2
theá kyû, ngöôøi Chaêm ôû vuøng Phan Rang, Phan Rí ñaõ laøm nhieàu cuoäc di cö
lôùn vaøo mieàn Nam, ngöôïc leân mieàn Taây. Theá nhöng ñeán nay vaãn chöa
ñöôïc nghieân cöùu thaáu ñaùo vaø coù soá lieäu chính xaùc. Chuùng ta coù theå
xem 4 theá heä Chaêm Phan Rang – Phan Rí di cö, taï, laáy moác 1975 ñeå chia
caùc theá heä Chaêm ôû mieàn Trung ñeán laøm aên sinh soáng taïi ñaát Saøi
Goøn.
-
Theá heä ñaàu tieân: Laø coâng nhaân vieân chöùc
cheá ñoä cuõ, khoaûng treân döôùi 10 gia ñình, beân caïnh ñoù laø caùc löùa
sinh vieân hoïc taäp vaø löu truù taïi Saøi Goøn. Sau khi thoáng nhaát ñaát
nöôùc, moät soá di taûn ra nöôùc ngoaøi, moät soá trôû veà queâ cuõ, chæ ñoä
5-6 gia ñình ôû laïi.
-
-
Theá heä thöù 2 töø naêm 1975 – 1985: laø coâng
nhaân vieân cuûa cheá ñoä môùi, goàm chuû yeáu laø lôùp sinh vieân toát nghieäp
caùc tröôøng ñaïi hoïc ñöôïc löu laïi tröôøng phuï giaûng hay hoïc cao hôn,
sinh vieân ñaïi hoïc, cao ñaúng. Löïc löôïng naøy khoaûng 15 hoä soáng raûi
raùc khaép thaønh phoá Hoà Chí Minh.
-
-
Theá heä thöù 3: Laø theá heä tieáp theo thuoäc löïc
löôïng lao ñoäng môùi noái daøi vaøo danh saùch treân, coù maët töø khoaûng
thôøi gian 1985 – 2000, khi ñaát nöôùc môû cöûa. Löïc löôïngnaøy ña daïng veà
ngheà nghieäp, thaønh phaàn coù theå keå ñeán löïc löôïng coâng nhaân vieân
môùi, caùc sinhvieân löu ban hay toát nghieäp ra tröôøng ôû laïi laäp nghieäp
taïi Saøi Goøn, moät soá gia ñình phöu löu vaøo Nam ñeå tìm cô hoäi. Ngoaøi ra,
coøn phaûi keå ñeán moät boä phaän khaù lôùn Chaêm Ninh Thuaän vaøo mieàn Taây baùn
thuoác reã caây daân toäc taïm truù taïi gkhu phoá Chaømh ñöôøng Huøng Vöông.
Hoï löu truù ngaén haïn hay daøi haïn tuøy thuoäc vaøo coâng vieäc buoân may
baùn ñaét cuûa hoï.
-
-
Theá heä thöù 4: laø moät doøng ngöôøi khaù lôùn
ñang ñoå xoâ vaøo thaønh phoá tìm cô hoäi khaõ dó cho cuoäc soáng coøn quaù
khoù khaên cuûa mình nôi queâ cha ñaát toå.
-
Toùm laïi, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà CHí Minh phaàn
lôùn töø Chaâu Ñoác – An Giang ñeán vaø moät phaàn nhoû ôû mieàn Trung vaøo.
Trong quaù trình coäng cö cuøng vôùi coäng ñoàng ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa vaø
trong suoát quaù trình lòch söû phaùt trieån cuûa thaønh phoá, coäng ñoàng toäc
ngöôøi Chaêm ñaõ goùp phaàn laøm giaøu theâm taøi saûn vaên hoùa chung cuûa
thaønh phoá.
Ñòa baøn phaân boá coäng ñoàng
ngöôøi Chaêm
ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh
Theo truyeàn thoáng, coäng ñoàng Chaêm Islam thöôøng cö truù taäp trung
thaønh töøng nhoùm gia ñình vaø coù quan heä gaàn guõi vôùi nhau nhö cuøng
queâ, hay coù quan heä hoï haøng thaân thích vôùi nhau. Taïi vuøng queâ môùi
Saøi Goøn – Thaønh phoá Hoà Chí Minh, do ñeán muoän hôn nöõa phaàn lôùn cö daân
coäng ñoàng naøy laïi ngheøo, neân hoï tieáp tuïc soáng taäp trung thaønh nhoùm
ôû nhöõng ñòa baøn voán laø nhöõng vuøng ñaát thaáp, buøn laày, gaàn kinh raïch,
caùc beán soâng. Vieäc quaàn tuï thaønh nhöõng cuïm daân cö raát tieän cho
vieäc sinh hoaït tín ngöôõng coäng ñoàng vaø ñôõ laãn nhau. Coøn vieäc ôû ven
kinh raïch moät maët giuùp cho coâng vieäc buoân baùn ñöôïc thuaän lôïi ñi laïi
trong thaønh phoá vaø ñi veà queâ cuõ An Giang. Treân keânh Nhieâu Loäc – Thò
Ngheø (Phöôøng 13, quaän 3), khu vöïc ngöôøi Chaêm gaàn caàu Coâng Lyù (Phöôøng
15 vaø 17 quaän Phuù Nhuaän), treân raïch Beán Ngheù ngöôøi Chaêm cö truù taïi
khu Nam Long (phöôøng 7, quaän 6), vuøng ñaát thaáp gaàn raïch oâng Lôùn coù
xoùm Chaêm Teá Baàn (phöôøng 1, quaän 8), xoùm Chaêm caàu Raïch Oâng (phöôøng
2, quaän 8)c. Ngoaøi ra, hoï coøn cö truù gaàn caùc chôï. Khu ngöôøi Chaêm
ñöôøng Huøynh Vaên Baùnh naèm saùt beân chôï Phuù Nhuaän, Khu ngöôøi Chaêm chôï
Thaønh phoá Hoà Chí Minh – trung taâm ñoâ thò, coâng nghieäp vaø dòch
vuï phaùt trieån nhaát caû nöôùc neân hoï ñaõ ñeán ñaây laäp nghieäp kieám
soáng baèng nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau. Do ñaëc ñieåm daân chaïy loaïn, tha
phöông, deã thích nghi vôùi vuøng ñaát môùi, trình ñoä hoïc vaán vaø tay ngheà
thaáp, voán lieáng haïn cheá, nhöõng nhoùm ngöôøi Chaêm di cö töø Chaâu Ñoác
leân thaønh phoá Hoà Chí Minh soáng taäp trung vaøo nhöõng khu daân cö lao
ñoäng ngheøo ôû khu vöïc caùc khu vöïc sau:
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Hoøa Höng (Caùch Maïng Thaùng Taùm), phöôøng
10, Quaän 3.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Tröông Minh Giaûng, phöôøng 13, Quaän 3.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû UÏ Taøu, phöôøng 1, Quaän 4.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Nguyeãn Traõi, phöôøng 11, Quaän 5.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Xoùm Chæ, phöôøng 13, Quaän 5.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Nam Long, phöôøng 7, Quaän 6.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Caàu Raïch OÂng, phöôøng 2, Quaän 8.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Teá Baàn, phöôøng 1, 2 vaø 5, Quaän 8.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Bình Ñoâng, phöôøng 19, Quaän 8.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Caàu Coâng Lyù, phöôøng 15, Quaän Phuù Nhuaän.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Huyønh Vaên Baùnh, phöôøng 17, quaän Phuù
Nhuaän.
Khu
vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû nhaø maùy söûa chöõa Taân Phöôùc, quaän Thuû Ñöùc.
Rieâng
khu vöïc Nancy, Quaän 1 töùc phöôøng Caàu Kho ngaøy nay laø moät trong nhöõng
ñòa baøn cö truù ñaàu tieân cuûa ngöôøi Chaêm Islam ôû thaønh phoá Hoà Chí
Minh.
Qua khaûo saùt, trong thôøi gian ñaàu cö truù,
nhöõng hoä ngöôøi Chaêm soáng xen keõ vôùi nhaø ngöôøi Vieät vaø Hoa. Luùc ñaàu
hoï chæ ñi moät mình vaø laø nam giôùi, sau khi coù vieäc laøm vaø choã ôû oån
ñònh hoï môùi chuyeån caû gia ñình leân ñaây sinh soáng. Chính vì vaäy, maø
nhöõng ngöôøi ñeán tröôùc taïo ñaø thuaän lôïi
cho vieäc di daân cuûa ngöôøi Chaêm leân thaønh phoá vaøo nhöõng naêm tieáp
theo. Con soá ngöôøi Chaêm tieáp tuïc taêng leân raát nhanh vôùi hình thöùc cö
truù coù phaàn ñan xen vôùi ngöôøi Vieät nhöng xu höôùng ngaøy caøng taäp trung
hôn.
Tuøy theo moãi khu vöïc ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh
maø quaù trình hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Chaêm khaùc nhau. Ñieån hình nhö:
- Phöôøng 11, quaän 8, daân toäc
Chaêm treân ñòa baøn phöôøng 11 coù 101 hoä vôùi 732 nhaân khaåu, trong ñoù
thöôøng truù coù 84 hoä vôùi 613 nhaân khaåu (296 nam, 317 nöõ), taïm truù coù
17 hoä vôùi 119 nhaân khaåu (53 nam, 67 nöõ), trong soá hoä taïm truù naøy coù
3 hoä töø quaän 4 chuyeån ñeán, 14 hoä coøn laïi töø An Giang chuyeån veà,
chieám tyû leä 3,48% treân toång soá daân toaøn phöôøng. Soá ngöôøi trong ñoä
tuoåi lao ñoäng laø 374. Soá ngöôøi chöa coù vieäc laøm laø 77. Ñaïi boä phaän
ñoàng baøo Chaêm (77/101 hoä) cö nguï taäp trung trong 3 toå daân phoá 31,32
vaø toå 33 thuoäc khu phoá 2, soá hoä coøn laïi (24/101 hoä) cö nguï raûi raùc
caùc khu phoá 1-3-4 vaø khu phoá 5.
- Quaän 6 coù toång coäng 14 phöôøng,
trong ñoù phöôøng 7 laø nôi coù soá löôïng ngöôøi Chaêm soáng taäp trung ñoâng
hôn caû. So vôùi nhöõng nôi khaùc trong thaønh phoá, ngöôøi Chaêm di cö leân
Quaän 6 coù nhöõng saéc thaùi rieângbieät. Quaù trình di cö cuûa hoï chia
thaønh 3 giai ñoaïn:
+ Giai ñoaïn 1: sau caùch maïng
thaùng taùm ñeán tröôùc naêm 1968:
Sau naêm 1946, do aûnh höôûng cuûa
chieán tranh, giöõa ngöôøi Chaêm sinh soáng taïi vuøng bieân giôùi Campuchia
thuoäc Chaâu Ñoác phaûi di cö leân thaønh phoá laùnh naïn. Hoï soáng taäp trung
thaønh nhoùm, soáng taïm bôï ôû khu Nancy (Quaän 1), khu Teá Baàn (Quaän 8),
khu Chí Hoøa (Quaän 10) theo thoáng keâ toång soá ngöôøi Chaêm ôû Saøi Goøn –
Chôï Lôùn naêm 1966 laø 1000 ngöôøi. Theo ñoù, ngöôøi Chaêm di cö leân quaän 6
trong giai ñoaïn naøy theo töøng ñôït vaø soáng thöa thôùt trong quaän, daân
soá luùc naøy ñang trong giai ñoaïn taêng nhanh cuøng vôùi quaù trình nhaäp cö
cuûa ngöôøi Chaêm leân ñaây.
+ Giai ñoaïn 2: (1968 – 1975): Naêm
1966, sau traän luït döõ doäi ôû mieàn Taây, taøi saûn cuûa ngöôøi An Goang
noùi chung vaø ngöôøi Chaêm noùi rieâng bò cuoán troâi neânhoï quyeát taâm leân
Saøi Goøn soáng döïa vaøo ngöôøi thaân ñeå xaây döïng cuoäc soáng môùi. Luùc
aáy trong moãi khu vöïc coù khoaûng 20 ñeán 30 hoä haàu heát laø baø con, choøm
xoùm cuûa nhau. Taïi quaän 6 ngöôøi Chaêm taäp trung ñoâng nhaát vaøo giai
ñoaïn naøy.
+ Giai ñoaïn 3: (1975- 1989): Giai ñoaïn naøy daân
soá ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí
Minh bieán ñoäng khaù lôùn. Theo thoáng keâ ngaøy
Nhöng ñeán naêm 1979, ngöôøi Chaêm ôû
thaønh phoá coøn laïi 2.991 ñeán 1989 laø 3.636 ngöôøi. Nguyeân nhaân cuûa söï
giaûm suùt naøy laø do trong giai ñoaïn ñaát nöôùc vöøa thoáng nhaát vaø ñang
tieán haønh khoâi phuïc kinh teá – xaõ hoäi. Nhaø nöôùc phaùt ñoäng phong traøo
hoài höông vaø xaây döïng kinh teá môùi. Höôûng öùng phong traøo naøy, ngöôøi
Chaêm thaønh phoá ñaõ coù nhöõng ñôït hoài höông veà ñònh cö taïi queâ nhaø
vaøp caùc naêm 1977, 1978 vaø 1980.
Töø naêm 1990 ñeán nay laø giai ñoaïn
oån ñònh vaø phaùt trieån kinh teá, chính trò, xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc. Ngöôøi
Chaêm ôû Chaâu Ñoác cuõng nhö ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ coù
nhöõng böôùc phaùt trieån nhaát ñònh neân vieäc chuyeån cö haàu nhö khoâng xaûy
ra.
- Theo oâng Tuan Dusoâ phoù caû chuøa
Quaän 8 keå, ngöôøi Chaêm ñeán ñaây vaøo thaäp nieân 60 cuûa theá kyû XX, luùc
ñaàu chæ 3-4 hoäTaïi phöôøng 1, quaän 8 ngöôøi Chaêm coù 101 hoä vôùi 732 nhaân
khaåu, chieám 3,4% toång daân soá cuûa phöôøng. Ôû phöôøng 17, quaän Bình
Thaïnh ngöôøi Chaêm soáng taäp trung ôû khu phoá 4, toå daân soá 66, chung cö
86/1 Phan Vaên Haân. Theo thoáng keâ cuûa UBND phöôøng 17 ngaøy 31 thaùng 3
naêm 2002 thì coäng ñoàng ngöôøi Chaêm coù 234 ngöôøi.
- Taïi phöôøng Caàu Kho Quaän 1, ngöôøi Chaêm ñeán
ñaàu tieân vaøo naêm 1945 khoaûng 2-3 hoä. Ñeán naêm 1949, khu vöïc naøy ngöôøi
Chaêm tieáp tuïc cö truù vôùi khoaûng 20 hoä. Khi ñeán cö truù khu vöïc naøy
ñaõ coù ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa. Luùc ñoù, ôû ñòa baøn naøy laø rìa ñöôøng
loä, ñaám laày, coù caû caù vaø luïc bình. Nhaø saøn, vaùch goã, maùi laù. Luùc
môùi veà ñaây, hoï ñeàu khoù khaên veà vieäc laøm. Moät soá ngöôøi ñeán sau
ñöôïc nhöõng ngöôøi ñeán tröôùc ñaõ coù cuoäc soáng oån ñònh nuoâi aên uoáng
vaø cho ôû taïm trong thôøi gian ñang kieám vieäc laøm, moät soá khaùc phaûi
möôùn nhaø ñeå ôû. Nhöõng naêm 1960 soá ngöôøi Chaêm ñeán nay cö truù khoâng
nhieàu, hoï ñeán ñaây chuû yeáu vì lyù do hoân nhaân.
- Theo lôøi keå cuûa caùc vò cao
tuoåi vaø taàng lôùp chöùc saéc trong toân giaùo, ngöôøi Chaêm ñeán Quaän 8
vaøo thaäp nieân 60 cuûa theá kyû XX, luùc ñaàu chæ vaøi gia ñình sinh soáng.
Sau moät thôøi gian ñònh cö vaø aên neân laøm ra hoï goïi ngöôøi thaân, ñoàng
toäc cuûa hoï ñeán. Nhöng sau giaûi phoùng, hoï hoang mang vôùi cheá ñoä chính
trò môùi, hoï quay veà queâ cuõ. Vaøi naêm sau ñoù, hoï môùi quay trôû laïi
thaønh phoá Hoà Chí Minh sinh soáng ñeán ngaøy nay. vôùi dieän tích 19,25 km2
vaø daân soá 309.307 ngöôøi. Trong ñoù phöôøng 1, ngöôøi Chaêm coù 101 hoä vôùi
732 nhaân khaåu, nam 349 ngöôøi nöõ 384 ngöôøi (taïm truù 17 hoä vaø 119 nhaân
khaåu) chieám 3,4% toång daân soá cuûa phöôøng vaø toaøn quaän coù 200 hoä vôùi
1384 nhaân khaåu, chieám 50,5% coäng ñoàng Chaêm trong thaønh phoá.
- Ngöôøi Chaêm ôû phöôøng 17 quaän
Bình Thaïnh soáng taäp trung ôû khu phoá 4 toå daân phoá 66, chung cö 86/1 Phan
Vaên Haân. Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa UBND phöôøng 17 ngaøy 31 thaùng 3
naêm 2002 thì coäng ngöôøi Chaêm coù 234 ngöôøi, toång coäng 33 hoä trong ñoù
coù 144 nam vaø 120 nöõ soáng taäp trung chuû yeáu taïi chung cö 86/1 ñöôøng
Phan Vaên Haân.
- Toaøn phöôøng 12 hieän nay coù daân
soá khoûang 90.882 ngöôøi (15.904 hoä). Trong ñoù nöõ laø 47.688 ngöôøi chieám
53% daân soá phöôøng, nam ngöôøi chieám 47% daân soá phöôøng. Trong phöôøng coù
caùc thaønh phaàn daân toäc nhö ngöôøi Vieät laø chuû yeáu, ngöôøi Hoa, ngöôøi
Taøy, nguôøi Nuøng vaø ngöôøi Chaêm (trong phöông 2 khoâng coù soá lieäu thoáng
keâ tyû leä ngöôøi daân theo caùc daân toäc laø bao nhieâu).
- Toång soá ngöôøi Chaêm ôû phöôøng 17
quaän Phuù Nhuaän laø 115 hoä vôùi 485 nhaân khaåu (trong ñoù nöõ chieám
45,77%)[11].
Trong ñoù coù 80 hoä thöôøng truù coøn laïi laø nhöõng hoä thuoäc dieän taïm
truù. Daân soá toaøn phöôøng hieän nay khoaûng 2294 hoä vôùi 11581 nhaân khaåu.
Toång soá hoä ngöôøi Chaêm laø 115 hoä vôùi 485 nhaân khaåu (trong ñoù nöõ
chieám 45,77%). Trong ñoù, coù 80 hoä laø thöôøng truù, coøn laïi laø taïm
truù.
Nhö vaäy, ñoàng baøo daân toäc Chaêm sinh soáng ôû
thaønh phoá Hoà Chí Minh phaàn lôùn ñeàu coù nguoàn goác ôû Chaâu Ñoác tænh An
Giang neân cô caáu toå chöùc xaõ hoäi cuûa hoï, xeùt veà maët cô baûn haàu nhö
gioáng vôùi cô caáu toå chöùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi Chaêm ôû Chaâu Ñoác. Chæ coù
moät ñieåm hôi khaùc laø moâi tröôøng vaø ñieàu kieän sinh hoïat ñoâ thò khoâng
cho pheùp hoï soáng taäp trung Palei (laøng) nhö ôû An Giang. Hoï chæ taäp
trung thaønh cuïm daân cö goïi laø Jamaat (khu vöïc) soáng xen keû vôùi ngöôøi
Vieät vaø caùc daân toäc thieåu soá khaùc nhö ngöôøi Hoa, ngöôøi Khmerc Moãi
moät Jamaat coù moät vò ñöùng ñaàu goïi laø Hakim, beân caïnh Hakim coù moät
hoaëc hai Naeùp (phoù) vaø caùc Ahli (xoùm tröôûng). Hoï ñeàu laø nhöõng tín
ñoà Hoài giaùo, trình ñoä hoïc vaán thaáp vaø cö truù taïi nhöõng khu daân cö
ngheøo. Tuy nhieân, tính caáu keát coäng ñoàng cuûa ngöôøi Chaêm raát lôùn.
Bôûi vì, hoï ñeàu laø nhöõng ngöôøi coù chung moät queâ höông vaø cuøng chung
moät toân giaùi beân tính caáu keát deã ñöôïc hình thaønh trong vuøng ñoâ thò.
Trong nhieàu naêm qua, ngöôøi Chaêm ñeán thaønh phoá
ngaøy moät ñoâng vaø cho ñeán nay ñôøi soáng cuûa hoï töông ñoái oån ñònh.
Nhöng nhìn chung kinh teá coäng ñoàng Chaêm taïi thaønh phoá vaãn coøn baáp
beânh, nhoû beù vôùi caùc ngheà: thôï hoà, söûa xe, röûa xe, baûo veä, boác vaùc, buoân baùn nhoûc
neân thu nhaäp thaáp ñaõ laøm cho cuoäc soáng cuûa hoï trôû neân ngheøo naøn
laïc haäu so vôùi caùc daân toäc khaùc nhö ngöôøi Kinh ngöôøi Hoa vaø ngöôøi
Khmer. Maët khaùc, trình ñoä daân trí ngaøy caøng giaûm xuoáng moät caùch roõ
reät, trong khi ñoù hieän nay thaønh phoá Hoà Chí Minh ñang trong ñaø phaùt
trieån coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa neàn kinh teá, ñoøi hoûi nhöõng tay
ngheà vaø trình ñoä cuûa ngöôøi daân cao. Vì vaäy, vôùi thöïc traïng kinh teá
nhö treân ñaõ ít nhieàu laøm caûn trôû söï phaùt trieån chung cuûa thaønh phoá.
Ñaây laø moät trong nhöõng vaán ñeà ñaùng quan taâm ñoøi hoûi caùc cô quan
chöùc naêng coù nhöõng höôùng chính
saùch giaûi phaùp cuï theå vaø thieát thöïc hôn ñeå giuùp coäng ñoàng Chaêm
phaùt trieån taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh.
[1] Xem theâm
Ngoâ Vaên Leä – Nguyeãn Vaên Tieäp – Nguyeãn Vaên Dieäu. Vaên hoùa caùc daân
toäc thieåu soá ôû Vieät Nam Nxb Giaùo Duïc, 1998.
[2] J. Collins, 1991, trang 108 – 121.
[3] Theo soá lieäu ñieàu tra vaøo ngaøy
1/10/1979 cuûa ban chæ ñaïo toång
ñieàu tra daân soá Thaønh Phoá HCM, soá daân toøan thaønh phoá laø 3.293.146
ngöôøi, trong ñoù daân toäc Vieät chieám 2.790.990 ngöôøi daân toäc Hoa 474.772
ngöôøi, daân toäc Khmer 1.759 ngöôøi, daân toäc Chaêm 2.991 ngöôøi, soá coøn
laïi caùc daân toäc khaùc.
[4] Leâ Thò Myõ Dung, gTìm hieåu vaøi khía
caïnh lieân quan ñeán vaên hoùa, kinh teá – xaõ hoäi cuûa toäc ngöôøi Khmer ôû
thaønh phoá Hoà Chí Minhh trong Vuøng kinh teá troïng ñieåm phía Nam – Nhöõng
vaán ñeà kinh teá – vaên hoùa – xaõ hoäi, Nxb Tp. Hoà Chí Minh, 2003, trang 25.
[5] Xem theâm Maspeùro, G.Le royaume de Champa, Leide, 1914.
[6] Nguyeãn Phöôùc Ñaït, thöïc traïng kinh teá –
xaõ hoäi ngöôøi Chaêm thaønh phoá Hoà Chí Minh.
[7] Soá lieäu theo Cuïc thoáng keâ Tp. Hoà Chí Minh
naêm 2002.
[8] Luaän vaên toát nghieäp, Huøynh Ngoïc Thu,
Böôùc ñaàu tìm hieåu tình hình kinh teá – xaõ hoäi ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá
Hoà Chí Minh, tr 25.
[9] Ngoâ Thò Phöông Lan, 1997, Trang 18.
[10] Theo soá lieäu
ñieàu tra cuûa Chi cuïc Thueá thaønh phoá Hoà Chí Minh vaøo ngaøy 5/2/1976.
[11] Baùo caùo khaùi quaùt tình hình ñoàng baøo
Chaêm phöôøng 17 quaän Phuù Nhuaän, soá 38/BC-UB ngaøy 5-4-2001.