QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH TOÄC NGÖÔØI VAØ SÖÏ PHAÂN BOÁ NGÖÔØI CHAÊM ÔÛ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

 

Vieät Nam laø moät quoác gia ña daân toäc. Ñaõ töø laâu caùc coäng ñoàng daân toäc cuøng trao ñoåi kinh teá, vaên hoùa vôùi nhau ñöôïc theå hieän raát roõ neùt treân söï ñoaøn keát, yeâu thöông ñuøm boïc, cuøng choáng keû thuø chung; baûo veä giöõ gìn vaø xaây döïng ñaát nöôùc; toân troïng phong tuïc taäp quaùn vaø loái soáng cuûa nhau trong quaù trình phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi haøng ngaøn naêm nay[1].

Ngöôøi Chaêm laøm moät trong 54 daân toäc anh em ñang sinh soáng taïi Vieät Nam, coù khoaûng chöøng 100.000 ngöôøi. Tieáng noùi cuûa hoï gaàn guõi vôùi caùc daân toäc Raglay, Churu, Giarai, Eâ-ñeâ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Malayo - Polynesian[2]. Do quaù trình bieán ñoäng cuûa lòch söû, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ngaøy nay chæ coøn thu heïp ôû vuøng Nam Trung Boä Vieät Nam, taäp tung chuû yeáu ôû khu vöïc thuoäc tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän. Moät soá ít taäp trung ôû khu vöïc thuoäc tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân vaø moät boä phaän coøn laïi soáng raõi raùc ôû ｐcaùc nôi nhö Chaâu Ñoác, Taây Ninh, Long Khaùnh, Bình Phöôùc vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh.

 

Chính söï xaùo troän cuûa caùc giai ñoaïn lòch söû vaø ñòa baøn cö truù laïi bò phaân boá caùch bieät nhau veà ñieàu kieän ñòa lyù vaø moâi tröôøng xaõ hoäi neân ñaëc ñieåm lòch söû vaø vaên hoùa cuûa toøan boä coäng ñoàng daân toäc Chaêm ngaøy nay khoâng ñöôïc ñoàng nhaát maø mang tính ñaëc thuø rieâng cho töøng khu vöïc ñòa phöông khaùc nhau, trong ñoù coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh laø tröôøng hôïp ñieån hình.

 

Thaønh phoá Hoà Chí Minh thuoäc moät trong nhöõng vuøng kinh teá troïng ñieåm cuûa caû nöôùc, moät ñoâ thò coù soá daân taäp trung ñoâng nhaát nöôùc vaø cuõng laø moät trong nhöõng trung taâm chính trò, xaõ hoäi vaø vaên hoùa quan troïng trong caû nöôùc, ñoàng thôøi laø ñoâ thò taäp trung nhieàu cö daân coù nguoàn goác toäc ngöôøi raát ña daïng cuøng cö truù, trong ñoù noåi baät nhaát laø cö daân coäng ñoàng ngöôøi Vieät, Hoa, Khmer, Chaêm[3]. Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa UNDP naêm 2001 trong “Möùc soáng trong thôøi kyø buøng noå kinh teá Vieät Nam” thì: Yeáu toá daân toäc (ngoïai tröø Vieät vaø Hoa) coù aûnh höôûng chính ñeán ngheøo ñoùi ôû Vieät Nam, caùc hoä thuoäc caùc daân toäc thieåu soá coù xaùc suaát trôû thaønh hoä ngheøo laø 32%, nhöng xaùc suaát trôû thaønh hoä giaøu chæ coù 8%. Vieäc phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi khoâng ñoàng boä giöõa caùc toäc ngöôøi neáu coù seõ laøm caûn trôû böôùc phaùt trieån chung cuûa caû thaønh phoá, do vaäy tìm hieåu caùc yeáu toá lieân quan ñeán toäc ngöôøi Chaêm laø heát söùc caàn thieát ñeå coù theå coù nhöõng bieän phaùp, chính saùch phaùt trieån phuø hôïp hôn[4].

 

Toäc ngöôøi Chaêm laø moät trong nhöõng daân toäc coù maët khaù sôùm ôû ñoâ thò Saøi Goøn – thaønh phoá Hoà Chí Minh. Trong quaù trình phaùt trieån toäc ngöôøi cuûa mình, daân toäc Chaêm cuõng traûi qua nhieàu bieán ñoäng lòch söû vaø cuõng ñaõ töøng hình thaønh nhöõng ñoâ thò vaø caûng thò noåi tieáng trong quaù khöù[5].

 

Trong ñieàu kieän phaân boá daân cö xa caùch vôùi coäng ñoàng goác, ñoàng thôøi laïi chòu taùc ñoäng, aûnh höôûng nhieàu luoàng vaên hoùa khaùc, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ hình thaønh neân moät baûn saéc rieâng mang ñaäm tính chaát ñòa phöông ñaõ goùp phaàn laøm ña daïng vaø phong phuù nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa vaø con ngöôøi thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ñaëc tröng vaên hoùa naøy ñöôïc theå hieän roõ neùt nhaát thoâng qua hoaït ñoäng kinh teá, toå chöùc xaõ hoäi vaø sinh hoaït toân giaùo tín ngöôõng.

 

Ngaøy nay, beân caïnh coäng ñoàng ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa, ngöôøi Khmer, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ trôû thaønh boä phaän cö daân chính mang nhieàu neùt vaên hoùa ñaëc saéc khoâng theå thieáu ñöôïc trong sinh hoaït chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vì vaäy, chuùng ta caàn nghieân cöùu moät caùch saâu saéc hôn nöõa veà nguoàn goác, lòch söû hình thaønh vaø caùc yeáu toá caáu thaønh coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh noùi rieâng vaø caùc coäng ñoàng daân cö daân toäc cö truù  ôû vuøng ñaát Gia Ñònh – Saøi Goøn – Thaønh phoá Hoà Chí Minh xöa vaø nay noùi chung. Coù nhö theá, chuùng ta môùi coù nhöõng cöù lieäu khoa hoïc chính xaùc vaø phong phuù ñeå giuùp cho vieäc hoaïch ñònh caùc chuû tröông, thieát laäp caùc chöông trình haønh ñoäng ñeå xaây döïng thaønh phoá Hoà Chí Minh trôû thaønh moät thaønh phoá vaên minh hieän ñaïi, xöùng ñaùng laø moät trung taâm kinh teá, vaên hoùa, khoa hoïc kyõ thuaät lôùn cuûa ñaát nöôùc.

 

Quaù trình hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû

thaønh phoá Hoà Chí Minh

 

Khi nghieân cöùu moät coäng ñoàng toäc ngöôøi taïi moät ñòa baøn cuï theå, chuùng ta khoâng theå khoâng nghieân cöùu veà lòch söû coäng cö cuûa toäc ngöôøi ñoù. Noù laø chìa khoùa giuùp ta giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà ñöông ñaïi, nhìn nhaän caùc vaán ñeà kinh teá, xaõ hoäi moät caùch saâu saéc, toaøn dieän vaø coù tính lòch söû.

 

Coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh laø moät daân toäc ñaõ töøng coù moät thôøi kyø toàn taïi nhaø nöôùc vaø quoác gia rieâng. Ñoù laø vöông quoác Champa. Trong quaù trình toàn taïi, vöông quoác Champa luoân ñoái ñaàu chieán tranh vôùi nhieàu quoác gia laân bang nhö Trung Quoác, Khmer phía Nam, Java phía Ñoâng vaø caû Trung Quoác ôû caùc cöûa bieån, Ñaïi Vieät phía Baéc vaø Trung Quoác, Xieâm ôû phía Taây taùc ñoäng ñeán söï bieán ñoåi ñôøi soáng kinh teá – xaõ hoäi – vaên hoùa moät caùch saâu saéc. Ñaëc bieät naêm 1471, trong ñôït taán coâng cuûa quaân Ñaïi Vieät vaøo thaønh Vijaya, vöông quoác Champa khoâng coøn moät quoác gia thoáng nhaát maø bò chia thaønh ba tieåu quoác: Chieâm Thaønh, Hoùa Anh vaø Nam Phan. Töø ñoù, phaàn lôùn cö daân Champa ñaõ phieâu baïc khaép nôi. Naêm 1692, cuoäc xung ñoät Champa vôùi Chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng trong. Keát quaû, Chuùa Nguyeãn laáy ñaát Phan Rang, Phan Rí, laäp neân huyeän Yeân Phuùc vaø Hoøa Ña. Sau söï kieän naøy, caû hoaøng toäc Champa vaø daân chuùng ñaõ chuyeån cö sang Campuchia. Ñeán naêm 1699, ngöôøi Chaêm theo Nguyeãn Höõu Caûnh veà cö truù ôû vuøng Taây Ninh. Naêm 1833, ngöôøi daân uûng hoä theo Leâ Vaên Khoâi. Vì lyù do naøy, HLeâ Vaên Khoâi noåi daäy choáng Minh Maïng ôû vuøng Phan Rang, Phan Rí, Phan Thieát  coù söï uûng hoä ngöôøi Chaêm taïi ñaây. Vua Minh Maïng ra leänh ñaøn aùp nhöõng ngöôøi theo Leâ Vaên Khoâi, trong ñoù coù ngöôøi Chaêm, ngöôøi Chaêm laïi phaûi boû xöù ñi qua Thaùi Lan, Maõ Lai, Inñoâneâxia, Aû raäp…. Hoï theo toân giaùo Islam vì theá caùc phong tuïc taäp quaùn ñeàu phaûi tuaân thuû theo caùc ñieàu luaät trong giaùo lyù Islam, cho neân hieän nay coäng ñoàng ngöôøi Chaêm naøy trôû neân xa laï vôùi daân toäc Chaêm ôû khu vöïc mieàn Trung[6]. Ñeán giöõa theá kyû XIX, vôùi leänh chieâu an cuûa vua Thieäu Trò (1940) hoï hoài höông veà phaàn lôùn ôû Chaâu Ñoác.

 

Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø thaønh phoá lôùn nhaát caû nöôùc vôùi dieän tích laø 2.090 km², daân soá laø 5.449.217 ngöôøi[7]. Ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh hieän nay laø moät boä phaän cuûa nhoùm coäng ñoàng töø Chaâu Ñoác An Giang. Hoï ñeàu laø nhöõng tín ñoà Islam. Sau naêm 1945, do quaù trình chieán tranh, xung ñoät toân giaùo vaø thieân tai neân buoäc hoï phaûi rôøi boû queâ höông ñi nôi khaùc sinh cô laäp nghieäp. Töø Chaâu Ñoác, ngöôøi Chaêm ñaõ ñi khaép nôi ôû Nam Boä nhö Taây Ninh, Ñoàng Nai, Soâng Beán Ngheù… vaø nhieàu nhaát taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh[8]. 

 

Vaøo thôøi gian ñaàu, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm chuyeån cö vaøo thaønh phoá Hoà Chí Minh khoâng nhieàu. Trong thôøi naøy hoï soáng chuû yeáu baèng ngheà buoân baùn. Hoï thöôøng duøng thuyeàn chôû caùc loaïi noâng saûn nhö ngoâ, thuoác laøo, ñaäu vaø caùc loaïi nguõ coác khaùc cuøng vôùi caùc maët haøng tô luïa do chính hoï deät laáy chôû ñi baùn. Ñaët bieät, töø naêm 1940 trôû ñi, hoï ñaõ duøng thuyeàn chôû luùa gaïo leân Saøi Goøn – Chôï Lôùn buoân baùn. Nhöõng chuyeán thöông thuyeàn cuûa hoï chuû yeáu thöôøng neo beán ôû doïc hai bôø soâng Beán Ngheù, Kinh Ñoâi, Kinh Teû, raïch Oâng Lôùn, raïch Thò Ngheø. Theá nhöng, sau naêm 1945, do chieán tranh, thieân tai vaø cuoäc khuûng hoaûng kinh teá theá giôùi, laøm cho coâng vieäc buoân baùn cuûa hoï gaëp nhieàu khoù khaên neân buoäc hoï phaûi rôøi queâ höông ñi tìm nôi khaùc laäp nghieäp, töø ñoù taïo laøn soùng di cö cuûa coäng ñoàng ngöôøi Chaêm vaøo Saøi Goøn ngaøy caøng nhieàu hôn. Nhaát laø naêm 1948, khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc ôû Vieät Nam thöïc söï buøng noå. Vôùi chieán thuaät “caøo böøa”, ñaùnh ngang, ñaùnh doïc vaø caùc chính saùch khuûng boá, uy hieáp cuûa thöïc daân Phaùp neân nhaân daân ôû vuøng noâng thoân ñaõ rôøi boû xoùm laøng leân caùc ñoâ thò ñeå laùnh naïn. Theo chaân ngöôøi Vieät, moät boä phaän ngöôøi Chaêm cuõng leân thaønh phoá laùnh naïn vaø kieám soáng. Ban ñaàu hoï chæ soáng taïm bôï trong nhöõng ngoâi nhaø chaät heïp buøn laày. Hoï tuï taäp moãi nôi vaøi gia ñình caát nhaø saøn doïc theo caùc con keânh raïch nôi maø tröôùc kia hoï thöôøng cheøo thuyeàn leân thaønh phoá buoân baùn[9] vaø gaàn chôï.

 

Do aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng ñoâ thò, ngheà nghieäp cuûa ngöôøi Chaêm coù nhöõng thay ñoåi ñaùng keå. hoaït ñoäng kinh teá cuûa hoï nhìn chung chæ döøng laïi ôû trong khuoân khoå buoân baùn nhoû theo phöông thöùc “baùn haøng rong”. Khaùc vôùi ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa môû cöûa hieäu vaø saïp haøng. Vôùi hình thöùc kinh doanh theo loái baùn haøng rong naøy, chæ caàn coù moät soá maët haøng nhö vaûi voùc, quaàn aùo, giaøy deùp, daàu thôm ñöôïc goùi ngoïn trong moät caùi tuùi vaûi roài saùng sôùm ñi baùn, chieàu toái veà nhaø, vaø coù theå keát thuùc moät chuyeán kinh doanh (laøm aên) trong moät ngaøy. Neáu loä trình cuûa chuyeán buoân baùn quaù xa, khoâng theå ñi laïi trong moät ngaøy ñöôïc thì hoï coù theå ñi daøi hôn. Vì vaäy, thöôøng keùo daøi töø 2 – 3 thaùng môùi veà naøh moät laàn. Ngoaøi vieäc buoân baùn, ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh coøn coù moät soá caùch sinh soáng hay ngheà nghieäp khaùc nhö baûo veä cô quan, xí nghieäp, laøm quaûn gia cho ngöôøi nöôùc ngoaøi (chuû yeáu ngöôøi Malaysia, Aán Ñoä, Indonesia), chaïy xe oâm, coâng nhaân, laøm hoà, may gia coâng… Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, thì ngheà thu huùt ñoâng ñaûo löïc löôïng Chaêm tham gia buoân baùn, coâng nhaân, laøm hoà, laøm ngheà thuû coâng vaø may gia coâng. Coøn nhöõng ngheà baûo veä, thôï saét, taøi xeá, xe oâm… thì ngöôøi Chaêm tham gia khoâng nhieàu. Vôùi keát quaû treân laø do nguyeân nhaân hoï laøm vieäc trong caùc nhaø maùy, xí nghieäp coù thu nhaäp vaø coâng vieäc oån ñònh hôn (thu nhaäp ít nhaát töø 800.000 ñoàng ñeán 1.000.000 ñoàng/thaùng); laøm hoà thích hôïp vôùi trình ñoä hoïc vaán cuûa hoï, vaû laïi thaønh phoá ñang coù raát nhieàu coâng trình ñang xaây döïng thieáu nhaân coâng; ngheà thuû coâng môùi ñöôïc phaùt sinh trong coäng ñoàng Chaêm do quaù trình coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa nhö: ngöôøi Chaêm ôû phöôøng 17 quaän Bình Thaïnh hoï chuû yeáu laøm vieäc trong hôïp taùc xaõ maây, tre, laù Ba Nhaát. Coøn nhöõng coâng vieäc khaùc do ñoøi hoûi trình ñoä, tay ngheà nhö thôï saét, thôï ñieän, thôï uoán toùc, kyõ thuaät vieân tin hoïc hoaëc nhöõng ngheà coù thu nhaäp thaáp nhö taïp vuï, loät cuû haønh, baûo veä… neân tyû leä lao ñoäng Chaêm tham gia taïi khoâng nhieàu.

 

Nhö vaäy, chuùng ta taïm keát luaän raèng coù 2 nguyeân nhaân daãn ñeán daân soá coäng ñoàng ngöôøi Chaêm taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh taêng: ñoù laø taêng cô hoïc vaø nhöõng hoä ngöôøi Chaêm leân laäp nghieäp tröôùc sau ñoù hoï goïi nhöõng ngöôøi cuøng doøng hoï, cuøng ñoàng toäc cuûa mình ñeán cuøng cö truù. Tính ñeán naêm 1964, toång soá ngöôøi Chaêm ôû Saøi Goøn taêng leân ñaùng keå khoaûng 1.000 ngöôøi. Nhaát laø sau giaûi phoùng naêm 1975, soá ngöôøi Chaêm caøng taêng leân moät caùch roõ reät, khoaûng 4.607 ngöôøi.[10] Nhöng vaøo naêm 1979, ngöôøi Chaêm laïi giaûm moät caùch ñoät ngoät chæ coøn khoaûng 3.636 ngöôøi. Cho ñeán gaàn 10 naêm sau, daân soá coäng ñoàng Chaêm môùi coù chieàu höôùng taêng trôû laïi. Naêm 1989, toång daân soá coäng ñoàng Chaêm taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh coù 3.636 ngöôøi; naêm 1991 coù khoaûng 4.504 ngöôøi vaø naêm 1997 coù khoaûng 5.192 ngöôøi. Ñeán nay, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm cö truù ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh voái soá daân 5.288 ngöôøi (2/2002). Qua soá lieäu treân cho thaáy, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam hieän nay laø moät boä phaän daân toäc coù soá daân khoâng phaûi laø ít so vôùi caùc coäng ñoàng daân toäc anh em ôû nöôùc ta. Nhöõng hoaït ñoäng vaên hoùa, xaõ hoäi, chính trò, kinh teá cuûa hoïc goùp phaàn khoâng nhoû laøm phong phuù vaø ña daïng hoùa trong quaù trình phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa cuûa caû nöôùc noùi chung vaø thaønh phoá noùi rieâng.

 

 Ña soá ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh laø tín ñoà Hoài giaùo neân coäng ñoàng raát ñoaøn keát, giuùp ñôõ laãn nhau. Trong thôøi gian ñaàu khi ñeán thaønh phoá sinh soáng, soá daân cuûa coäng ñoàng Chaêm chöa ñöôïc nhieàu, chæ coù moät soá hoä giaac1 beân caïnh caùc con keânh raïch. Cuoäc soáng luùc ñaàu voâ cuøng khoù khaên, nhaát laø ñieàu kieän sinh hoïat tín ngöôõng toân giaùo. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu veà sinh hoaït tín ngöôõng toân giaùo, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm Islam ôû Chaâu Ñoác toå chöùc quyeân goùp tieàn baïc ñeå taïo kinh phí xaây döïng ngoâi Thaùnh ñöôøng laøm nôi caàu nguyeän vaø sinh hoaït toân giaùo. Maõi ñeán naêm 1950, ngoâi Thaùnh ñöôøng cuûa coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ñaàu tieân ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh treân ñaïi loä Traàn Höng Ñaïo. Trong moãi khu vöïc cö truù cuûa coäng ñoàng Chaêm Hoài giaùo ôû thaønh phoá Hoà CHí Minh ñeàu coù moät thaùnh ñöôøng (masjid) hoaëc tieåu thaùnh ñöôøng (surau). Hieän nay ñaõ coù 9 thaùnh ñöôøng vaø 5 tieåu thaùnh ñöôøng nhö vaäy, laøm cho thaønh phoá naøy coù soá thaùnh ñöôøng vaø tieåu thaùnh ñöôøng Hoài giaùo nhieàu nhaát so vôùi caùc tænh vaø thaùnh phoá  khaùc ôû nöôùc ta. Ñoàng thôøi kieán truùc cuûa caùc thaùnh ñöôøng ñaõ goùp phaàn laøm cho khung caûnh kieán truùc thaønh phoá caøng theâm sinh ñoäng. Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa ngöôøi Chaêm laø khoâng soáng rieâng reõ, maø soáng taäp trung phaân boá xung quanh khu vöïc thaùnh ñöôøng. Thaùnh ñöôøng ñöôïc trung taâm cuûa khu daân cö toäc ngöôøi chaêm, vì moïi sinh hoaït coäng ñoàng toân giaùo cuõng nhö trong haønh leã haøng ngaøy ñeàu dieãn ra ôû thaùnh ñöôøng.

 

Ñaëc bieät soáng gaàn ngöôøi Kinh, hoï giao löu tieáp xuùc gaàn guõi vaø töông trôï nhau, hoï caøng hoøa nhaäp vaøo cuoäc soáng vaø sôùm trôû thaønh moät coäng ñoàng ngaøy caøng phaùt trieån veà moïi maët.

 

Ngoaøi goác ngöôøi Chaêm ôû Chaâu Ñoác – An Giang, caùch ñaây hôn 2 theá kyû, ngöôøi Chaêm ôû vuøng Phan Rang, Phan Rí ñaõ laøm nhieàu cuoäc di cö lôùn vaøo mieàn Nam, ngöôïc leân mieàn Taây. Theá nhöng ñeán nay vaãn chöa ñöôïc nghieân cöùu thaáu ñaùo vaø coù soá lieäu chính xaùc. Chuùng ta coù theå xem 4 theá heä Chaêm Phan Rang – Phan Rí di cö, taï, laáy moác 1975 ñeå chia caùc theá heä Chaêm ôû mieàn Trung ñeán laøm aên sinh soáng taïi ñaát Saøi Goøn.

 

-                          Theá heä ñaàu tieân: Laø coâng nhaân vieân chöùc cheá ñoä cuõ, khoaûng treân döôùi 10 gia ñình, beân caïnh ñoù laø caùc löùa sinh vieân hoïc taäp vaø löu truù taïi Saøi Goøn. Sau khi thoáng nhaát ñaát nöôùc, moät soá di taûn ra nöôùc ngoaøi, moät soá trôû veà queâ cuõ, chæ ñoä 5-6 gia ñình ôû laïi.

-                           

-                          Theá heä thöù 2 töø naêm 1975 – 1985: laø coâng nhaân vieân cuûa cheá ñoä môùi, goàm chuû yeáu laø lôùp sinh vieân toát nghieäp caùc tröôøng ñaïi hoïc ñöôïc löu laïi tröôøng phuï giaûng hay hoïc cao hôn, sinh vieân ñaïi hoïc, cao ñaúng. Löïc löôïng naøy khoaûng 15 hoä soáng raûi raùc khaép thaønh phoá Hoà Chí Minh.

-                           

-                          Theá heä thöù 3: Laø theá heä tieáp theo thuoäc löïc löôïng lao ñoäng môùi noái daøi vaøo danh saùch treân, coù maët töø khoaûng thôøi gian 1985 – 2000, khi ñaát nöôùc môû cöûa. Löïc löôïngnaøy ña daïng veà ngheà nghieäp, thaønh phaàn coù theå keå ñeán löïc löôïng coâng nhaân vieân môùi, caùc sinhvieân löu ban hay toát nghieäp ra tröôøng ôû laïi laäp nghieäp taïi Saøi Goøn, moät soá gia ñình phöu löu vaøo Nam ñeå tìm cô hoäi. Ngoaøi ra, coøn phaûi keå ñeán moät boä phaän khaù lôùn Chaêm Ninh Thuaän vaøo mieàn Taây baùn thuoác reã caây daân toäc taïm truù taïi “khu phoá Chaøm” ñöôøng Huøng Vöông. Hoï löu truù ngaén haïn hay daøi haïn tuøy thuoäc vaøo coâng vieäc buoân may baùn ñaét cuûa hoï.

-                           

-                          Theá heä thöù 4: laø moät doøng ngöôøi khaù lôùn ñang ñoå xoâ vaøo thaønh phoá tìm cô hoäi khaõ dó cho cuoäc soáng coøn quaù khoù khaên cuûa mình nôi queâ cha ñaát toå.

-                            

Toùm laïi, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà CHí Minh phaàn lôùn töø Chaâu Ñoác – An Giang ñeán vaø moät phaàn nhoû ôû mieàn Trung vaøo. Trong quaù trình coäng cö cuøng vôùi coäng ñoàng ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa vaø trong suoát quaù trình lòch söû phaùt trieån cuûa thaønh phoá, coäng ñoàng toäc ngöôøi Chaêm ñaõ goùp phaàn laøm giaøu theâm taøi saûn vaên hoùa chung cuûa thaønh phoá.

 

Ñòa baøn phaân boá coäng ñoàng ngöôøi Chaêm

ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh

 

Theo truyeàn thoáng, coäng ñoàng Chaêm Islam thöôøng cö truù taäp trung thaønh töøng nhoùm gia ñình vaø coù quan heä gaàn guõi vôùi nhau nhö cuøng queâ, hay coù quan heä hoï haøng thaân thích vôùi nhau. Taïi vuøng queâ môùi Saøi Goøn – Thaønh phoá Hoà Chí Minh, do ñeán muoän hôn nöõa phaàn lôùn cö daân coäng ñoàng naøy laïi ngheøo, neân hoï tieáp tuïc soáng taäp trung thaønh nhoùm ôû nhöõng ñòa baøn voán laø nhöõng vuøng ñaát thaáp, buøn laày, gaàn kinh raïch, caùc beán soâng. Vieäc quaàn tuï thaønh nhöõng cuïm daân cö raát tieän cho vieäc sinh hoaït tín ngöôõng coäng ñoàng vaø ñôõ laãn nhau. Coøn vieäc ôû ven kinh raïch moät maët giuùp cho coâng vieäc buoân baùn ñöôïc thuaän lôïi ñi laïi trong thaønh phoá vaø ñi veà queâ cuõ An Giang. Treân keânh Nhieâu Loäc – Thò Ngheø (Phöôøng 13, quaän 3), khu vöïc ngöôøi Chaêm gaàn caàu Coâng Lyù (Phöôøng 15 vaø 17 quaän Phuù Nhuaän), treân raïch Beán Ngheù ngöôøi Chaêm cö truù taïi khu Nam Long (phöôøng 7, quaän 6), vuøng ñaát thaáp gaàn raïch oâng Lôùn coù xoùm Chaêm Teá Baàn (phöôøng 1, quaän 8), xoùm Chaêm caàu Raïch Oâng (phöôøng 2, quaän 8)…. Ngoaøi ra, hoï coøn cö truù gaàn caùc chôï. Khu ngöôøi Chaêm ñöôøng Huøynh Vaên Baùnh naèm saùt beân chôï Phuù Nhuaän, Khu ngöôøi Chaêm chôï Nancy (quaän 1). Khu ngöôøi Chaêm Tröông Minh Giaûng (nay laø chôï Nguyeãn Vaên Troãi, Quaän 3), khu ngöôøi Chaêm Thò Ngheø gaàn chôï Thò Ngheø.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh – trung taâm ñoâ thò, coâng nghieäp vaø dòch vuï phaùt trieån nhaát caû nöôùc neân hoï ñaõ ñeán ñaây laäp nghieäp kieám soáng baèng nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau. Do ñaëc ñieåm daân chaïy loaïn, tha phöông, deã thích nghi vôùi vuøng ñaát môùi, trình ñoä hoïc vaán vaø tay ngheà thaáp, voán lieáng haïn cheá, nhöõng nhoùm ngöôøi Chaêm di cö töø Chaâu Ñoác leân thaønh phoá Hoà Chí Minh soáng taäp trung vaøo nhöõng khu daân cö lao ñoäng ngheøo ôû khu vöïc caùc khu vöïc sau:

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Hoøa Höng (Caùch Maïng Thaùng Taùm), phöôøng 10, Quaän 3.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Tröông Minh Giaûng, phöôøng  13, Quaän 3.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû UÏ Taøu, phöôøng 1, Quaän 4.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Nguyeãn Traõi, phöôøng 11, Quaän 5.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Xoùm Chæ, phöôøng 13, Quaän 5.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Nam Long, phöôøng 7, Quaän 6.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Caàu Raïch OÂng, phöôøng 2, Quaän 8.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Teá Baàn, phöôøng 1, 2 vaø 5, Quaän 8.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Bình Ñoâng, phöôøng 19, Quaän 8.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Caàu Coâng Lyù, phöôøng 15, Quaän Phuù Nhuaän.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Huyønh Vaên Baùnh, phöôøng 17, quaän Phuù Nhuaän.

Khu vöïc coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû nhaø maùy söûa chöõa Taân Phöôùc, quaän Thuû Ñöùc.

Rieâng khu vöïc Nancy, Quaän 1 töùc phöôøng Caàu Kho ngaøy nay laø moät trong nhöõng ñòa baøn cö truù ñaàu tieân cuûa ngöôøi Chaêm Islam ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh.

 

Qua khaûo saùt, trong thôøi gian ñaàu cö truù, nhöõng hoä ngöôøi Chaêm soáng xen keõ vôùi nhaø ngöôøi Vieät vaø Hoa. Luùc ñaàu hoï chæ ñi moät mình vaø laø nam giôùi, sau khi coù vieäc laøm vaø choã ôû oån ñònh hoï môùi chuyeån caû gia ñình leân ñaây sinh soáng. Chính vì vaäy, maø nhöõng ngöôøi ñeán tröôùc taïo ñaø thuaän lôïi cho vieäc di daân cuûa ngöôøi Chaêm leân thaønh phoá vaøo nhöõng naêm tieáp theo. Con soá ngöôøi Chaêm tieáp tuïc taêng leân raát nhanh vôùi hình thöùc cö truù coù phaàn ñan xen vôùi ngöôøi Vieät nhöng xu höôùng ngaøy caøng taäp trung hôn.

Tuøy theo moãi khu vöïc ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh maø quaù trình hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Chaêm khaùc nhau. Ñieån hình nhö:

- Phöôøng 11, quaän 8, daân toäc Chaêm treân ñòa baøn phöôøng 11 coù 101 hoä vôùi 732 nhaân khaåu, trong ñoù thöôøng truù coù 84 hoä vôùi 613 nhaân khaåu (296 nam, 317 nöõ), taïm truù coù 17 hoä vôùi 119 nhaân khaåu (53 nam, 67 nöõ), trong soá hoä taïm truù naøy coù 3 hoä töø quaän 4 chuyeån ñeán, 14 hoä coøn laïi töø An Giang chuyeån veà, chieám tyû leä 3,48% treân toång soá daân toaøn phöôøng. Soá ngöôøi trong ñoä tuoåi lao ñoäng laø 374. Soá ngöôøi chöa coù vieäc laøm laø 77. Ñaïi boä phaän ñoàng baøo Chaêm (77/101 hoä) cö nguï taäp trung trong 3 toå daân phoá 31,32 vaø toå 33 thuoäc khu phoá 2, soá hoä coøn laïi (24/101 hoä) cö nguï raûi raùc caùc khu phoá 1-3-4 vaø khu phoá 5.

- Quaän 6 coù toång coäng 14 phöôøng, trong ñoù phöôøng 7 laø nôi coù soá löôïng ngöôøi Chaêm soáng taäp trung ñoâng hôn caû. So vôùi nhöõng nôi khaùc trong thaønh phoá, ngöôøi Chaêm di cö leân Quaän 6 coù nhöõng saéc thaùi rieângbieät. Quaù trình di cö cuûa hoï chia thaønh 3 giai ñoaïn:

+ Giai ñoaïn 1: sau caùch maïng thaùng taùm ñeán tröôùc naêm 1968:

Sau naêm 1946, do aûnh höôûng cuûa chieán tranh, giöõa ngöôøi Chaêm sinh soáng taïi vuøng bieân giôùi Campuchia thuoäc Chaâu Ñoác phaûi di cö leân thaønh phoá laùnh naïn. Hoï soáng taäp trung thaønh nhoùm, soáng taïm bôï ôû khu Nancy (Quaän 1), khu Teá Baàn (Quaän 8), khu Chí Hoøa (Quaän 10) theo thoáng keâ toång soá ngöôøi Chaêm ôû Saøi Goøn – Chôï Lôùn naêm 1966 laø 1000 ngöôøi. Theo ñoù, ngöôøi Chaêm di cö leân quaän 6 trong giai ñoaïn naøy theo töøng ñôït vaø soáng thöa thôùt trong quaän, daân soá luùc naøy ñang trong giai ñoaïn taêng nhanh cuøng vôùi quaù trình nhaäp cö cuûa ngöôøi Chaêm leân ñaây.

+ Giai ñoaïn 2: (1968 – 1975): Naêm 1966, sau traän luït döõ doäi ôû mieàn Taây, taøi saûn cuûa ngöôøi An Goang noùi chung vaø ngöôøi Chaêm noùi rieâng bò cuoán troâi neânhoï quyeát taâm leân Saøi Goøn soáng döïa vaøo ngöôøi thaân ñeå xaây döïng cuoäc soáng môùi. Luùc aáy trong moãi khu vöïc coù khoaûng 20 ñeán 30 hoä haàu heát laø baø con, choøm xoùm cuûa nhau. Taïi quaän 6 ngöôøi Chaêm taäp trung ñoâng nhaát vaøo giai ñoaïn naøy.

+ Giai ñoaïn 3: (1975- 1989): Giai ñoaïn naøy daân soá ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí  Minh bieán ñoäng khaù lôùn. Theo thoáng keâ ngaøy 5/2/1976 cuûa chi cuïc thoáng keâ Thaønh phoá, ngöôøi Chaêm thaønh phoá luùc baáy giôø laø 6.607 ngöôøi. Phaân boá raát nhieàu ôû quaän 8, quaän Phuù Nhuaän, quaän 1, quaän 3.

Nhöng ñeán naêm 1979, ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá coøn laïi 2.991 ñeán 1989 laø 3.636 ngöôøi. Nguyeân nhaân cuûa söï giaûm suùt naøy laø do trong giai ñoaïn ñaát nöôùc vöøa thoáng nhaát vaø ñang tieán haønh khoâi phuïc kinh teá – xaõ hoäi. Nhaø nöôùc phaùt ñoäng phong traøo hoài höông vaø xaây döïng kinh teá môùi. Höôûng öùng phong traøo naøy, ngöôøi Chaêm thaønh phoá ñaõ coù nhöõng ñôït hoài höông veà ñònh cö taïi queâ nhaø vaøp caùc naêm 1977, 1978 vaø 1980.

Töø naêm 1990 ñeán nay laø giai ñoaïn oån ñònh vaø phaùt trieån kinh teá, chính trò, xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc. Ngöôøi Chaêm ôû Chaâu Ñoác cuõng nhö ngöôøi Chaêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån nhaát ñònh neân vieäc chuyeån cö haàu nhö khoâng xaûy ra.

- Theo oâng Tuan Dusoâ phoù caû chuøa Quaän 8 keå, ngöôøi Chaêm ñeán ñaây vaøo thaäp nieân 60 cuûa theá kyû XX, luùc ñaàu chæ 3-4 hoäTaïi phöôøng 1, quaän 8 ngöôøi Chaêm coù 101 hoä vôùi 732 nhaân khaåu, chieám 3,4% toång daân soá cuûa phöôøng. Ôû phöôøng 17, quaän Bình Thaïnh ngöôøi Chaêm soáng taäp trung ôû khu phoá 4, toå daân soá 66, chung cö 86/1 Phan Vaên Haân. Theo thoáng keâ cuûa UBND phöôøng 17 ngaøy 31 thaùng 3 naêm 2002 thì coäng ñoàng ngöôøi Chaêm coù 234 ngöôøi.

- Taïi phöôøng Caàu Kho Quaän 1, ngöôøi Chaêm ñeán ñaàu tieân vaøo naêm 1945 khoaûng 2-3 hoä. Ñeán naêm 1949, khu vöïc naøy ngöôøi Chaêm tieáp tuïc cö truù vôùi khoaûng 20 hoä. Khi ñeán cö truù khu vöïc naøy ñaõ coù ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa. Luùc ñoù, ôû ñòa baøn naøy laø rìa ñöôøng loä, ñaám laày, coù caû caù vaø luïc bình. Nhaø saøn, vaùch goã, maùi laù. Luùc môùi veà ñaây, hoï ñeàu khoù khaên veà vieäc laøm. Moät soá ngöôøi ñeán sau ñöôïc nhöõng ngöôøi ñeán tröôùc ñaõ coù cuoäc soáng oån ñònh nuoâi aên uoáng vaø cho ôû taïm trong thôøi gian ñang kieám vieäc laøm, moät soá khaùc phaûi möôùn nhaø ñeå ôû. Nhöõng naêm 1960 soá ngöôøi Chaêm ñeán nay cö truù khoâng nhieàu, hoï ñeán ñaây chuû yeáu vì lyù do hoân nhaân.

- Theo lôøi keå cuûa caùc vò cao tuoåi vaø taàng lôùp chöùc saéc trong toân giaùo, ngöôøi Chaêm ñeán Quaän 8 vaøo thaäp nieân 60 cuûa theá kyû XX, luùc ñaàu chæ vaøi gia ñình sinh soáng. Sau moät thôøi gian ñònh cö vaø aên neân laøm ra hoï goïi ngöôøi thaân, ñoàng toäc cuûa hoï ñeán. Nhöng sau giaûi phoùng, hoï hoang mang vôùi cheá ñoä chính trò môùi, hoï quay veà queâ cuõ. Vaøi naêm sau ñoù, hoï môùi quay trôû laïi thaønh phoá Hoà Chí Minh sinh soáng ñeán ngaøy nay. vôùi dieän tích 19,25 km² vaø daân soá 309.307 ngöôøi. Trong ñoù phöôøng 1, ngöôøi Chaêm coù 101 hoä vôùi 732 nhaân khaåu, nam 349 ngöôøi nöõ 384 ngöôøi (taïm truù 17 hoä vaø 119 nhaân khaåu) chieám 3,4% toång daân soá cuûa phöôøng vaø toaøn quaän coù 200 hoä vôùi 1384 nhaân khaåu, chieám 50,5% coäng ñoàng Chaêm trong thaønh phoá.

- Ngöôøi Chaêm ôû phöôøng 17 quaän Bình Thaïnh soáng taäp trung ôû khu phoá 4 toå daân phoá 66, chung cö 86/1 Phan Vaên Haân. Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa UBND phöôøng 17 ngaøy 31 thaùng 3 naêm 2002 thì coäng ngöôøi Chaêm coù 234 ngöôøi, toång coäng 33 hoä trong ñoù coù 144 nam vaø 120 nöõ soáng taäp trung chuû yeáu taïi chung cö 86/1 ñöôøng Phan Vaên Haân.

- Toaøn phöôøng 12 hieän nay coù daân soá khoûang 90.882 ngöôøi (15.904 hoä). Trong ñoù nöõ laø 47.688 ngöôøi chieám 53% daân soá phöôøng, nam ngöôøi chieám 47% daân soá phöôøng. Trong phöôøng coù caùc thaønh phaàn daân toäc nhö ngöôøi Vieät laø chuû yeáu, ngöôøi Hoa, ngöôøi Taøy, nguôøi Nuøng vaø ngöôøi Chaêm (trong phöông 2 khoâng coù soá lieäu thoáng keâ tyû leä ngöôøi daân theo caùc daân toäc laø bao nhieâu).

- Toång soá ngöôøi Chaêm ôû phöôøng 17 quaän Phuù Nhuaän laø 115 hoä vôùi 485 nhaân khaåu (trong ñoù nöõ chieám 45,77%)[11]. Trong ñoù coù 80 hoä thöôøng truù coøn laïi laø nhöõng hoä thuoäc dieän taïm truù. Daân soá toaøn phöôøng hieän nay khoaûng 2294 hoä vôùi 11581 nhaân khaåu. Toång soá hoä ngöôøi Chaêm laø 115 hoä vôùi 485 nhaân khaåu (trong ñoù nöõ chieám 45,77%). Trong ñoù, coù 80 hoä laø thöôøng truù, coøn laïi laø taïm truù.

Nhö vaäy, ñoàng baøo daân toäc Chaêm sinh soáng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh phaàn lôùn ñeàu coù nguoàn goác ôû Chaâu Ñoác tænh An Giang neân cô caáu toå chöùc xaõ hoäi cuûa hoï, xeùt veà maët cô baûn haàu nhö gioáng vôùi cô caáu toå chöùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi Chaêm ôû Chaâu Ñoác. Chæ coù moät ñieåm hôi khaùc laø moâi tröôøng vaø ñieàu kieän sinh hoïat ñoâ thò khoâng cho pheùp hoï soáng taäp trung Palei (laøng) nhö ôû An Giang. Hoï chæ taäp trung thaønh cuïm daân cö goïi laø Jamaat (khu vöïc) soáng xen keû vôùi ngöôøi Vieät vaø caùc daân toäc thieåu soá khaùc nhö ngöôøi Hoa, ngöôøi Khmer… Moãi moät Jamaat coù moät vò ñöùng ñaàu goïi laø Hakim, beân caïnh Hakim coù moät hoaëc hai Naeùp (phoù) vaø caùc Ahli (xoùm tröôûng). Hoï ñeàu laø nhöõng tín ñoà Hoài giaùo, trình ñoä hoïc vaán thaáp vaø cö truù taïi nhöõng khu daân cö ngheøo. Tuy nhieân, tính caáu keát coäng ñoàng cuûa ngöôøi Chaêm raát lôùn. Bôûi vì, hoï ñeàu laø nhöõng ngöôøi coù chung moät queâ höông vaø cuøng chung moät toân giaùi beân tính caáu keát deã ñöôïc hình thaønh trong vuøng ñoâ thò.

 

Thay lôøi keát

 

Trong nhieàu naêm qua, ngöôøi Chaêm ñeán thaønh phoá ngaøy moät ñoâng vaø cho ñeán nay ñôøi soáng cuûa hoï töông ñoái oån ñònh. Nhöng nhìn chung kinh teá coäng ñoàng Chaêm taïi thaønh phoá vaãn coøn baáp beânh, nhoû beù vôùi caùc ngheà: thôï hoà, söûa xe, röûa xe,  baûo veä, boác vaùc, buoân baùn nhoû… neân thu nhaäp thaáp ñaõ laøm cho cuoäc soáng cuûa hoï trôû neân ngheøo naøn laïc haäu so vôùi caùc daân toäc khaùc nhö ngöôøi Kinh ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Khmer. Maët khaùc, trình ñoä daân trí ngaøy caøng giaûm xuoáng moät caùch roõ reät, trong khi ñoù hieän nay thaønh phoá Hoà Chí Minh ñang trong ñaø phaùt trieån coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa neàn kinh teá, ñoøi hoûi nhöõng tay ngheà vaø trình ñoä cuûa ngöôøi daân cao. Vì vaäy, vôùi thöïc traïng kinh teá nhö treân ñaõ ít nhieàu laøm caûn trôû söï phaùt trieån chung cuûa thaønh phoá. Ñaây laø moät trong nhöõng vaán ñeà ñaùng quan taâm ñoøi hoûi caùc cô quan chöùc naêng  coù nhöõng höôùng chính saùch giaûi phaùp cuï theå vaø thieát thöïc hôn ñeå giuùp coäng ñoàng Chaêm phaùt trieån taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh.